Στα χέρια ή στα πόδια των παιδιών τοποθετούν, συνήθως οι γιαγιάδες, το βραχιολάκι από κλωστές, προκειμένου να τα προστατέψουν από τις ακτίνες του μαρτιάτικου ήλιου.
Το συνήθως ασπροκόκκινο βραχιολάκι από απλές κλωστές, ο λεγόμενος «Μάρτης», που στολίζει από τις αρχές του μήνα τους καρπούς μικρών αλλά και μεγάλων είναι μια συνήθεια που ξεκινά από τους προχριστιανικούς χρόνους, όταν οι μητέρες περιέδεναν τα χέρια ή τα πόδια των παιδιών τους για να μην τα «κάψουν» οι ακτίνες του μαρτιάτικου ήλιου.
«Μπορεί όλα τα έθιμα να έχουν ατονήσει στις μέρες μας αλλά αυτό διασώζεται ακόμη και στα μεγάλα αστικά κέντρα. Φορείς αυτής της συνήθειας είναι κυρίως οι γιαγιάδες που έχουν περισσότερα βιώματα της παραδοσιακής ζωής και το χρησιμοποιούν σαν μια μορφή παιχνιδιού με τα εγγόνια τους.
Τους το βάζουν «για το καλό», για γούρι, για να μην τα μαυρίσει ο ήλιος. Το βλέπουν σαν ένα χαρούμενο στολίδι στο χεράκι του παιδιού», λέει ο κ. Γιώργος Αικατερινίδης, διδάκτωρ λαογραφίας και τέως διευθυντής ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Ο ίδιος εξηγεί: «Ο λαός δεν ξέρει ακριβώς το νόημα μιας παράδοσης. Δεν συλλαμβάνει απαραίτητα τη βαθύτερη έννοια του εθίμου. Κάνουμε κάτι απλώς γιατί έτσι το βρήκαμε. Πίσω από την επιφάνειά τους όμως τα έθιμα αυτά έχουν ένα βάθος και προέρχονται από αρχέγονες δοξασίες κοινές για πολλούς λαούς. Διαμορφώνονται από τόπο σε τόπο και από λαό σε λαό ανάλογα με τις πολιτισμικές συνθήκες. Παντού όμως συνδέονται με την προσπάθεια εξορκισμού του κακού. Ο Μάρτης διατηρείται σαν μια χαρούμενη συνήθεια, ένα στολίδι, που μπορεί να λειτουργεί ως αντίβαρο σε όλη αυτήν την κατήφεια των ημερών μας».
ΛΑΪΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΜΑΡΤΗ
«Χελιδονίσματα» και κάλαντα καλωσορίζουν την άνοιξη
Το ασπροκόκκινο βραχιολάκι δεν είναι η μόνη λαϊκή «τελετουργία» που συνδέεται με τον Μάρτιο, όπως επισημαίνει ο κ. Αικατερινίδης. Αντίθετα, ο συγκεκριμένος μήνας, καθώς είναι ο πρώτος της άνοιξης ενώ παλιότερα υπήρξε ο πρώτος του χρόνου, φέρει πλούσια λαογραφική παράδοση.
Ανάμεσα στα μαρτιάτικα έθιμα ιδιαίτερη θέση έχουν τα «χελιδονίσματα», ένα είδος μελωδικού καλωσορίσματος της άνοιξης που τραγουδούσαν από την αρχαιότητα τα παιδιά κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού στολισμένο με άνθη και χλωρά κλαδιά δέντρων, κυρίως ελιάς. Τα ανοιξιάτικα κάλαντα εξακολουθούν να επιβιώνουν έως τις μέρες μας σε κάποιες περιοχές όπου τα παιδιά καλωσορίζουν με αυτό τον τρόπο την άνοιξη και ξορκίζουν τα δεινά του χειμώνα, προσφέροντας στα παιδιά του σπιτιού που επισκέπτονται «βραχιολάκια του Μάρτη».
Η τύχη του αυτοσχέδιου κοσμήματος μετά το τέλος του Μαρτίου ποικίλλει επίσης ανάλογα με τις κατά τόπους παραδόσεις. Σε κάθε περίπτωση επειδή το μαρτιάτικο βραχιολάκι θεωρείται ιερό από τη λαϊκή παράδοση δεν θα πρέπει να καταπατηθεί. «Συνήθως το φορούσαν μέχρι το Πάσχα, οπότε το έκαιγαν στο αναστάσιμο φως ή στις φωτιές που ανάβουν σε κάποιες περιοχές για να κάψουν τον Ιούδα. Σε άλλη εκδοχή το φορούσαν μέχρι να δουν τα πρώτα χελιδόνια οπότε το άφηναν σε ένα δέντρο για να το χρησιμοποιήσουν τα χελιδόνια ως υλικό για να χτίσουν τη φωλιά τους. Αλλοι το κρεμούσαν σε μια τριανταφυλλιά για να πάρουν τα παιδιά το ροδαλό της χρώμα», λέει ο κ. Αικατερινίδης.
ΤΙ ΣΥΜΒΟΛΙΖΕΙ
Ασπρο και κόκκινο για αγνότητα και χαρά
Η πρώτη μνεία των γραπτών πηγών στο «Μάρτη» απαντά, σύμφωνα με τον κ. Αικατερινίδη, σε κείμενο του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, τον 5ο αιώνα. Ο συγγραφέας ελέγχει τη συγκεκριμένη συνήθεια ως ειδωλολατρική, επικρίνοντας τις μητέρες για το ότι εμπιστεύονται την ασφάλεια του παιδιού τους σε χρωματιστές κλωστές και όχι στον σταυρό. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι η προέλευση του εθίμου είναι ακόμη αρχαιότερη, ενώ σύμφωνα με τον ιδρυτή της λαογραφίας, Νικόλαο Γ. Πολίτη, ο «Μάρτης» αποτελεί λείψανο της αρχαιοελληνικής λατρείας, αφού βρίσκουμε ανάλογη συνήθεια και στα Ελευσίνια Μυστήρια.
«Ο σημερινός «Μάρτης» θυμίζει την «κρόκη» που έδεναν οι μύστες στο δεξί τους χέρι και πόδι. Αν κι εμείς δεν γνωρίζουμε τη συμβολική έννοια αυτής της τελετουργίας, γενικά η πίστη στη δύναμη των χρωματιστών νημάτων είναι διαδεδομένη στους πολιτισμούς πολλών λαών, αρχαίων και σύγχρονων», λέει ο κ. Αικατερινίδης και εξηγεί ότι το άσπρο και το κόκκινο χρώμα, με τα οποία ο «Μάρτης»… αποτρέπει το κακό, συμβολίζουν αντίστοιχα την αγνότητα και τη χαρά. Κάποιες παραδόσεις θέλουν τον «Μάρτη» να περιλαμβάνει και χρυσή κλωστή, η οποία συμβολίζει τον πλούτο, την αφθονία.
«Μάρτης» ή «Μαρτιά»
Ο «Μάρτης» ή «Μαρτιά» είναι ένα παμπάλαιο έθιμο, με βαλκανική διασπορά. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων έδεναν μια κλωστή, την «Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.
Από τη 1η ως τις 31 του Μάρτη, τα παιδιά φορούν στον καρπό του χεριού τους ένα βραχιολάκι, φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον «Μάρτη» ή «Μαρτιά». Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο «Μάρτης» προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, για να μην καούν. Τον φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι.
Σε μερικές περιοχές ο Μάρτης φοριέται στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού σαν δαχτυλίδι για να μην σκοντάφτει ο κάτοχός του. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τη φωλιά τους.
Το έθιμο του Μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία «Μάρτινκα» και στην Αλβανία ως «Βερόρε». Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Άλλοι πάλι, δένουν τον «Μάρτη» σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.
Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται «Μαρτενίτσα». Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρτα, στα βουλγαρικά), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. Η «Μαρτενίτσα» λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.
Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη φέρει στα ρουμανικά την ονομασία «Μαρτιζόρ». Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Θεός – Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι.
Μια ημέρα ένας νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέροντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου